1930-1939ж саяси дағдарыстар

 

 

 

 

 

 

Мазмұны

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

ХХ ғасырдың 30-40 жылдары  арасындағы халықаралық қатынастар тарихы тым күрделі. Осы кезең  аралығында Германия, Италия, Жапония бастаған фашистік және милитаристік мемлекеттер Версаль-Вашингтон жүйесіне наразы болып, дүниені қайта бөлуге, негізінен Англия, Франция, АҚШ және олармен байланысты елдер бақылауында болған отар, шикізат көздері мен өткізу рыноктарын басып алуға жанталасты. Германия өз көршілерін табанына салуды, КСРО-ны талқандауды, Африка мен Таяу Шығыста жаңа отарлық империя құруды көздеді. Италия Жерорта теңізін «Итальян көліне» айналдыруды, Балкан түбегі мен Таяу Шығыс елдері, Африканың шығыс және солтүстігінің бір бөлігін өзіне бағындыруды жоспарлады. Жапония Қытай және Кеңес Одағының Азиялық бөлігін, сондай-ақ Бирма (Мьянма), Индонезия, Филиппин мен басқа «оңтүстік теңіз» елдерін өзіне қаратуды көздеді. Ең ірі фашистік-милитаристік мемлекеттер - Германия мен Жапония дүниежүзілік үстемдікке ұмтылды. Жапонияның басқарушы топтары өз мақсаты «дүниенің сегіз бұрышын бір шаңырақ астына, яғни Жапония қол астына біріктіру» деп ашық жариялады. Фашистік Германия үкіметінің басшысы Гитлер 10 ақпан 1939 жылы неміс әскери қолбасшылығының құпия мәжілісінде сөйлеген сөзінде өз саясатының мақсатын а) Еуропада үстемдік, ә) жүз жылдық дүниежүзілік үстемдік деп айқын белгіледі.

Екінші дүниежүзілік соғыс басталмай тұрып-ақ Италия, Германия және Жапонияның басқарушы  топтары агрессиялық жолға түсті. Италия Эфиопия (Абиссиния) мен Албанияны, Германия Австрия мен Чехословакияны басып алды. Жапония 1931 жылы Маньчжурияны (Солтүстік-Шығыс Қытай) оккупациялады, ал 1937 жылы Орталық Қытайда соғыс қимылдарын бастап, Пекин, Шанхай, Нанкин сияқты Қытайдың ірі қалаларымен қоса үлкен территорияларын өзіне қаратты. 1938 жылы жапон милитаристері Хасан көлі ауданында Кеңес Одағына, ал 1939 жылы Халкин-Гол өзені алқабында Моңғол Халық Республикасының территориясына енді. Кеңес және моңғол әскерлері басып алушылардың шабуылына тойтарыс берді.

Міне, осы сияқты елеулі оқиғалар орын алған ширек ғасырдай уақыт аралығындағы әлемдік тарихқа өзгеріс енгізген кезеңнің келбетін сомдап шығу, саяси-экономикалық дағдарыстардың себебін талдап, мәніне бойлау өз өзектілігін әлі күнге жоғалтқан жоқ деп санаймын. Сондықтан да осы шағын курстық жұмыста аталған мәселелердің байыбына баруға талпыныс жасалды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-тарау. ХХ ғасырдың 1930 жылдарының бірінші жартысындағы халықаралық қатынастар: барысы мен дағдарысы

 

Бұл – қысқа ғана уақыт (5 жыл). Алайда осы уақыттың ішінде халықаралық  қатынастар елеулі түрде түбірінен өзгерді. Бұған дейін 1919 жылдан 1923 жылға дейін соғыстан кейінгі халықаралық қатынастар жүйесі қалыптасты. 1919 жылы – Париж конференциясы (Версаль келісімі және еуропа елдері арасындағы көптеген шарттар); 1922 жылы – Вашингтон конференциясы. Версаль-вашингтон жүйесін құрушылар көптеген жылдар бойы бейбіт түрде даму қамтамасыз етілді деп санады. Версаль-Вашингтон жүйесінің мызғымастығының кепілі – Ұлттар Лигасы болды. Аталған жүйені құрушылар бірінші дүниежүзілік соғыстың туындау себебі отарлау, әлемді бөлісу екендігін түсінді. Осы проблеманы жұмсарту үшін Ұлттар Лигасы «мандаттық жүйені» енгізді, яғни Ұлттар Лигасы отарларды басқаруға уақытша өкілеттік берді. Дегенмен бұл кейбір мемлекетті қанағаттандыра алмады.

30-жылдардың басында-ақ Версаль-Вашингтон жүйесінің өзін-өзі ақтамау белгілері біліне бастады. Мұның басты себебі неде? Бұл ірі державалардың алауыздығының салдары болды. Англия көшбасшы ролін алып жүре алмады. Сондай-ақ ағылшын үкіметінің антисоветтік позициясы да оның басшылығын басқа бағытта ойлануына кедергі жасады. Сол сияқты Версаль-Вашингтон жүйесі ғаламдық сипат иелене алмады. Өйткені құрлықтың 1/6 бөлігін алып жатқан СССР бұл жүйеге жатпады. Осы жағдайда Ұлыбританияның ролі арта түсті. Осындай жағдайда сөзсіз көшбасшы болуы тиіс әлемдегі ең бай АҚШ-та бұған қатысқысы келмеді, оқшаулану саясатын ұстанды. АҚШ өзі құрса да Ұлттар Лигасына да кірмеді. Ақыр соңында мұндай ахуал жаңа жарылыстарға алып келді.

30-жылдардың басында бұған тағы  бір тұрақсыздандырғыш фактор  қосылды: экономикалық дағдарыс. Дағдарыстар – нарықтық жүйенің ажырамас бөлігі, ол ауық-ауық орын алып тұрады. Өндіріс шырқау шегіне жетеді де, содан кейін құлдырау немесе дағдарыс орын алады. Орташа алғанда экономикалық дағдарыстар 10 жылда бір қайталанып отырады. 1929 жылы басталған дағдарыс ерекше болды. Біріншіден, өнеркәсіп өндірісі қысқарып қана қойған жоқ, ғасыр басындағы жағдайға бір-ақ түсті; екіншіден, ол ауқымды болды, бүкіл елді дерлік қамтыды. Бір ғана Еуропаның өзінде жұмыссыздық 30 млн. адамға жетті. Үшіншіден, ол 1932 жылы аяқталды, яғни 3 жыл болды. 30-жылдардың тарихқа «Ұлы дағдарыс» деген атпен енуі тегін емес. Батыс елдері дағдарыстан шығу жолдарын іздестірудің орнына бірін-бірі кінәлады. Нәтижесінде бұл дағдарыс бірінші кезекте ұтылыс тапқан елдерді, атап айтқанда Германияны қозғалтты. Немістер мұндай ахуалдың орнауына жеңушілерді кінәлады, өз үкіметін де әлсіз деп айыптады. Германиядағы тағы бір фактор – демократиялық немесе республикалық институттардың әлсіздігі. Германиямен қатар тағы бір зардап шекккен ел болды. Ол – Жапония. Осы кезге дейін Жапонияда едәуір территория болды: Корея, Сахалин, Тайвань. Ол неліктен бұған қанағаттанбады? ХХ ғасырдың басынан бастап ол Қытайға көз тіккен еді. Бірінші дүниежүзілік соғыстың нәтижесінде осы ниетін іске асырамын деп ойлады. Алайда бұған қолы жетпеді. Сондықтан да Жапонияның соғыс нәтижесіне көңілі толмады. Бұл кезде Жапонияда да демократиялық институттар әлсіз еді.

Германия мен Жапония өз аймақтарындағы шешуші елдер болды, бұл кейін  елеулі салдарларға алып келді.

Жапонияның сыртқы саясаты Қытайға қарай бағытталды. Жапонияның сыртқы істер министрі Танаканың меморандумы қалыптасты. Ол Жапонияның әлемді жаулап алу жоспары болды. Мұның бірінші қадамы Маньчжурия мен Монғолияны басып алу еді. Сөйтіп Жапония әрекет жасай бастады. Вашингтон жүйесі Жапонияның іс-әрекетіне орай күйреді. Еуропада да жағдай өзгерді.

Осындай жағдайда Францияның позициясы әлсіз болды. Ол іс жүзінде оқшау күйінде қалды. Яғни ол өзінің басты жауы Германиямен бірге қалды. Францияның сыртқы саясаты Еуропадан жаңа тірек іздей бастады. Бастапқыда Франция «шағын Антантаға» иек артты, яғни Румыния, Чехословакия, Югославия елдеріне үміт артты. Бірақ бұл әлсіз тірек еді. Сондықтан ол СССР-ге назар тікті. Алғашқыда ол 1932 жылы шабуылдамау туралы шартқа қол қойды, кейін әскери одақ құрды.

Германиядағы миллиондаған көңілі толмаған адамдар фашизмнің  базасы болды. Гитлердің билік басына келуіне жағдай жоқ болды. Өйткені  КПН мен СДПГ-нің сол қозғалысы  өте күшті болды.

30-жылдардың бірінші жартысында  дүниежүзілік істерде КСРО ықпалының өсуін 1934 жылы буржуазиялық-помещиктік Румынияның Кеңес мемлекетімен 1918 жылдың өзінде үзіліп қалған дипломатиялық қатынастарды қалпына келтіру жөніндегі факт айқын бейнелейді. Румын билеуші топтары осындай жолмен бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін белгіленген шекараларды қарудың күшімен ревизиялауға ниеттенген агрессияшыл мемлекеттерге қарсы КСРО-ның дипломатиялық қолдауын арқа тұтуға тырысты. Румынияның Кеңес Одағымен байланыстарының қаншалықты маңызды екенін көрсете келіп, румын буржуазияшыл авторы былай деп жазды: «Румынияның тікелей немесе жанама қауіпсіздік проблемасы... румын ұлтының тағдырында қазірдің өзінде айқындаушы роль атқарған және әлі де атқаратын шығыстағы көршімен біздің өзара қатынастарымызды жеткілікті түрде ұқпайынша шешілуі мүмкін емес». КСРО-мен жақындасуға румын үкіметін демократияшыл күштердің күресі де итермеледі, ал бұл күштер тек шығыстағы ұлы көршімен достық және тығыз ынтымақтастық жолымен ғана Румыния өзінің тәуелсіздігі мен территориялык тұтастығын қорғай алатынын ұға білді. КСРО-ның Румыниямен дипломатиялық қатынастарының калпына келтірілуі ешқандай да кеңес территорияларының аннекциясын мойындау деген сөз емес.

Бейбітшілікті сақтауды жақтайтын  күштерді біріктіруге ұмтыла отырып 1933 жылғы желтоқсанда ВКП(б) Орталық Комитеті бейбітшілікті сақтау және агрессияны болдырмау мақсатында Еуропада ұжымдық қауіпсіздіктің тиімді жүйесін жасау жолындағы күресті өрістету туралы тарихи қаулы қабылдады. Ұжымдық қауіпсіздік идеясы Кеңес Одағы үшін де, бейбітшілікті сақтауға мүдделі капиталистік мемлекеттер үшін де мейлінше нақтылы да қолайлы еді. ВКП(б) Орталық Комитетінің Саяси Бюросы Европада коллективтік қауіпсіздік жүйесін жасаудың Сыртқы істер халық комиссариаты әзірлеген жоспарын мақұлдады. Бұл жоспарда былай делінген:

1. KCPO белгілі шарттар бойынша Ұлттар лигасына кіруге келіседі.

2. Ұлттар лигасы шеңберінде Германия  тарапынан болатын агрессиядан  бірін-бірі қорғау туралы аймақтық  келісім жасасуға КСРО қарсы  емес.

3. КСРО бұл келісімге Бельгияның, Чехословакияның, Польшаның, Литваның, Эстонияның және Финляндияның немесе осы елдердің кейбіреулерінің қатысуына келіседі, бірақ Франция мен Польшаның қатысуы міндетті.

Сондай-ақ документте КСРО-ның  осы халықаралық ұйымға кіруінің шарттары ретінде Ұлттар лигасы статусының кейбір баптарын қайта қарау қажет делінді. Атап айтқанда, халықаралық жанжалдарды шешудің құралы ретінде 12-баптың соғысқа рұқсат ететін пунктін алып тастау, сөйтіп бұл бапты Бриан-Келлог шартына сәйкестендіру жөнінде мәселе қойылды. Ұлттар лигасының барлық мүшелері үшін нәсілдік және ұлттық тең праволылық міндетті екені жөнінде пункт енгізу ұсынылды. Осылардың бәрінен империализмнің отаршылдық жүйесіне қарсы, халықтардың тең праволылығы мен суверенитеті жолында күресуші Кеңес Одағының дәйекті бағыты көрінді.

КСРО-ның, АҚШ-тың, Жапонияның, Қытайдың және басқа мемлекеттердің қатысуымен аймақтық Тынық мұхит  шартын жасасу туралы, АҚШ үкіметіне 1933 жылы қарашада берілген кеңес ұсыныстарымен  бірге Еуропадағы ұжымдық қауіпсіздіктің кеңестік жоспары дүние жүзінің  бөлінбейтіндігі жөніндегі концепция мен бейбіт қатар өмір сүру принципін бейнелей отырып, әр түрлі әлеуметтік-экономикалық жүйелер мемлекеттерінін күш-жігер біріктіру арқылы бейбітшілікті қамтамасыз етудің сенімді жолын көрсетті.

30 жылдары Германия  мен Жапония соғыс ошақтарына айналды. 1933 ж. фашистік диктатура орнағаннан кейін Германия империализмінің ең алдымен СССР-ге қарсы бағытталған екпінді күшіне айналды. Германияның фашистік үкіметі бүкіл дүние жүзін жаулап алып, үстемдік жүргізу жоспарын жүзеге асыруға тырысты. Жапония мен Италия да дүниені қайта бөлуді қалады. СССР-ге ғана емес, Ұлыбритания, Франция, АҚШ-қа да қауіп төнді. Капиталистік  елдердің антисоветтік топтары Германияны СССР-ге айдап салып, екеуін де әлсірету, СССР-ді фашистердің қолымен жою саясатын жүргізді. Капиталистік және социалистік жүйелер арасындағы басты қайшылық екінші дүниежүзілік соғыс алдында осылай байқалды.

1933 жылы фашистік Германия  мен милитаристік Жапония Ұлттар  лигасынан шығып, агрессия жолына  түскеннен кейін осы халықаралык ұйымды соғыс өртін тұтандырушылардың белгілі дәрежеде тосқауылға айналдыруына мүмкіндік туды.

Өкімет басына келген кезде герман фашизмінің халықаралық  қатынастар жүйесін жасау жөнінде  өз жоспары болған еді. Бұл жоспардың негізгі пункті: Германияның дүниежүзілік үстемдігін орнату, соғыс ашу жолымен тұңғыш социалистік мемлекетті жою болды.

Герман нацизмінің идеологтары  Кеңес Одағын тіпті мемлекет деп  атағысы да келмей, КСРО-на қарсы  қандай да болсын соғыс ашуды толық  заңды деп ашықтан-ашық жариялаудан  тайынбады. Гитлер өзінің «Майн-кампф» деген аты шулы кітабында былай деп жазды: «Біз, национал-социалистер соғысқа дейінгі кезеңнің сыртқы саясатының бағытын саналы түрде бекерге шығарамыз. Біз бұдан 600 жыл бұрын тоқтап қалған бағытта қозғалысты қайта бастаймыз. Біз германдықтардың Еуропаның оңтүстігіне, Еуропаның батысына белгілі қысым жасауын тоқтатамыз, сөйтіп өзіміздің назарымызды шығыстағы жерлерге аударамыз. Ең соңында, біз соғысқа дейінгі жылдардың отарлық және сауда саясатын аяқтап, болашақтағы территория жөніндегі саясатына көшеміз. Ал егер біз бүгін Еуропадағы жаңа жерлер туралы айтсақ, онда ең алдымен біз тек.... Ресей туралы ойлай аламыз».

1933 жылдың қаңтарында  Гиндербург Гитлерге үкіметті  қалыптастыруды тапсырды. Осылайша  Еуропаның ортасында жаңа мемлекет пайда болды. Гитлер барлық мәселені соғыс арқылы шешуге бағыт ұстады. Алайда ол: «Біз әлі соғысуға дайын емеспіз, бізге қайта қарулану қажет» деді. 1933 жылы Германия Ұлттар Лигасынан шықты. Бұл жалпы еуропалық ахуалға соққы болып тиді, шын мәнінде ол Версаль жүйесінің күйреуі еді. Бұған Англия жаңа жоспар ұсынды. Ол Англия, Франция, Италия және Германия төртеуі пактіге қол қойып, барлық даулы мәселелерді талқылап, шешуді ұсынды. Гитлерге бұл идея ұнады, өйткені мұндай жағдайда Германия толыққанды еуропа елдерінің мүшесі болатын еді. Алайда Франция бұған теріс қарады. Өйткені Германия территорияны қайтаруды талап етеді деп санады. Шағын Еуропа (Польша, Румыния, Чехословакия) да ағылшын ұсынысымен келіспеді (өйткені олар да Герман территориясын алған еді).

Германияда ашықтан-ашық фашистік диктатура орнатып, Гитлер толып жатқан мәлімдемелері мен  сөздерінде өзінің «Майн-кампфта» баяндаған  сыртқы саяси бағдарламасын тағы да растады. Мәселен, ол Германия қарулы күштерінің барлық түрлерінің қолбасшыларымен құпия кездесу кезінде 1933 жылғы 3 ақпанда «Шығыстағы тіршілік кеңістігін жаулап алу және оны аяусыз отарлау» қажеттігі жөнінде айтты.

Гитлерлік Германияның, ал сонымен  бірге фашистік Италияның және самурайлык Жапонияның дүниежүзін зорлықпен кайта  бөлуге ұмтылғаны ешкімге де құпия болған жоқ. Олардың «жаңа дүниежүзілік тәртіп» құру бағдарламасы КСРО-ны жоюмен қоса бірінші дүниежүзілік соғыс қорытындыларын сол соғыста жеңілген немесе құралақан қалған империалистік елдердің пайдасына ревизиялау, империалистік экспанцияны тежейтін қандай да болсын халықаралық-құқықтық нормалардан шын мәнісінде бас тартылды, халықаралық қарым-қатынаста күш қолдануды заңдастыруды, ал болашақта үш елдің - фашистік герман, итальян және жапон елдерінің дүниежүзілік үстемдігін орнатуды көздеді.